The การพัฒนาภูมิสถาปัตยกรรมของวัดตามหลักจักรวาลวิทยา

บทคัดย่อ

การวิจัยครั้งนี้ มีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) ศึกษาแนวคิดภูมิสถาปัตยกรรมจักรวาลวิทยาในไตรภูมิ 2) เพื่อสำรวจโครงสร้างลักษณะภูมิสถาปัตยกรรมของวัดตามหลักจักรวาลวิทยาในไตรภูมิ และ 3) เพื่อสร้างแนวทางพัฒนาภูมิสถาปัตยกรรมของวัดที่สอดคล้องกับจักรวาลวิทยาในไตรภูมิ เป็นการวิจัยเชิงคุณภาพ ใช้พื้นที่ตัวอย่าง คือ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จังหวัดพิษณุโลก และวัดอินทราวาส จังหวัดเชียงใหม่ แบ่งวิธีการศึกษาออกเป็น 3 แบบ ได้แก่ 1) ทบทวนวิเคราะห์ข้อมูลเอกสาร 2) สังเกตการณ์แบบไม่มีส่วนร่วมพร้อมสัมภาษณ์ 3) สนทนากลุ่มย่อย รวบรวมข้อมูลและวิเคราะห์ข้อมูล 3 ประเด็น ได้แก่ 1) แนวคิดจักรวาลในไตรภูมิ 2) โครงสร้างภูมิสถาปัตยกรรมของพื้นที่ตัวอย่าง และ 3) แนวทางพัฒนาภูมิสถาปัตยกรรมของวัดตามหลักไตรภูมิ
ผลการวิจัยพบว่า แนวคิดจักรวาลวิทยาในไตรภูมิ เป็นการศึกษาจักรวาลทางจริยธรรมที่รองรับผลการกระทำของมนุษย์ มี 3 ภูมิใหญ่ๆ และ 31 ภูมิย่อย จำลองภาพด้วยแผนผังแห่งภูมิทัศน์และสถาปัตยกรรม กำหนดทิศทางการสร้างสถาปัตยกรรมตามคติและความเชื่อในเรื่องเจดีย์ วิหาร อุโบสถที่ถือเป็นแกนกลางของวัดสอดคล้องกับคติเขาพระสุเมรุแกนกลางจักรวาล ไตรภูมิสัมพันธ์กับการปฏิบัติธรรมและสติปัญญาของมนุษย์ที่สัมพันธ์กับภูมิทัศน์และสถาปัตยกรรมที่มีมุมมืดและมุมสว่าง
การสำรวจภูมิสถาปัตยกรรมวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ พิษณุโลก มีภูมิทัศน์ตั้งอยู่ฝั่งตะวันออกของแม่น้ำน่านไปคือคติที่พระพุทธเจ้าที่ตรัสรู้หันพระพักตร์ไปทิศตะวันออกหรือหันไปทางแม่น้ำ มีพระเจดีย์ปรางค์เป็นแกนกลางของวัด แบ่งเขตแดนเป็นพุทธาวาส สังฆาวาส ธรรมาวาส พื้นที่บริการสังคมและพื้นที่จิตวิญญาณ และอีกวัดตัวอย่างวัดอินทราวาส (ต้นเกว๋น) พระวิหารหลวงเป็นประธานของวัด มีลักษณะเรือสำเภาที่สื่อถึงการนำสรรพสัตว์ข้ามพ้นทุกข์ ส่วนแกนกลางของวัดถือเอาศาลาจัตุรมุขที่สื่อถึงสวรรค์ชั้นจาตุมหาราช มีกำแพงโบราณเช่นเดียวกับกำแพงจักรวาลในไตรภูมิ มีเขตพุทธาวาส สังฆาวาส ธรรมาวาส พื้นที่บริการสังคม และพื้นที่จิตวิญญาณ
แนวทางการพัฒนาสถาปัตย์ของวัด โดยจัดภูมิทัศน์ให้สัปปายะ ร่มรื่น ร่มเย็น สงบ เหมาะแก่การปฏิบัติธรรม สัปปายะด้วยอาหาร การคมนาคม จัดสถาปัตย์ฯ ที่งดงามด้วยศาสตร์ศิลป์ กำหนดเขตพุทธาวาส สังฆาวาส ธรรมาวาส ที่บริการสังคม และพื้นที่จิตวิญญาณ มีอาคารแหล่งเรียนรู้ศิลปกรรม อนุรักษ์ด้วยแนวคิดนวัตกรรมพัฒนาด้วยแผนและนโยบายจากภาครัฐ มีกระบวนการสร้างองค์ความรู้ไตรภูมิ 3 ระดับ คือ ระดับข้อมูล ระดับความรู้ และระดับปัญญาถึงการพ้นทุกข์ในที่สุด  แนวทางการพัฒนาสถาปัตย์ของวัด โดยจัดภูมิทัศน์ให้สัปปายะ ร่มรื่น ร่มเย็น สงบ เหมาะแก่การปฏิบัติธรรม สัปปายะด้วยอาหาร การคมนาคม จัดสถาปัตย์ฯ ที่งดงามด้วยศาสตร์ศิลป์ กำหนดเขตพุทธาวาส สังฆาวาส ธรรมาวาส ที่บริการสังคม และพื้นที่จิตวิญญาณ มีอาคารแหล่งเรียนรู้ศิลปกรรม อนุรักษ์ด้วยแนวคิดนวัตกรรมพัฒนาด้วยแผนและนโยบายจากภาครัฐ มีกระบวนการสร้างองค์ความรู้ไตรภูมิ 3 ระดับ คือ ระดับข้อมูล ระดับความรู้ และระดับปัญญาถึงการพ้นทุกข์ในที่สุด