เงารุ่งโรจน์และร่วงโรยในนิราศภูเขาทอง: การปรากฏของโลกธรรม 8 ในชีวิตและวรรณกรรมของสุนทรภู่

บทคัดย่อ

บทความวิจัยฉบับนี้มีจุดมุ่งหมายเพื่อศึกษาการปรากฏของหลักธรรมในพระพุทธศาสนา โดยเฉพาะ “โลกธรรม 8” ภายในวรรณกรรมนิราศภูเขาทองประกอบกับชีวประวัติของสุนทรภู่ซึ่งเป็นผลงานที่สะท้อนสภาวะชีวิตและจิตใจของกวีเอกในช่วงเปลี่ยนผ่านสำคัญของชีวิต ใช้วิธีการวิเคราะห์เนื้อหา (Content analysis) จากต้นฉบับนิราศภูเขาทองฉบับตรวจชำระของกรมศิลปากร พ.ศ. 2510 และเอกสารทุติยภูมิที่เกี่ยวข้อง ผลการวิเคราะห์พบว่า โลกธรรม 8 ปรากฏในตัวบทอย่างเด่นชัดและสัมพันธ์กับชีวิตจริงของสุนทรภู่ โดย มีลาภ–เสื่อมลาภ สะท้อนผ่านโอกาสที่กวีได้รับราชการเป็นอาลักษณ์จากพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย และการเสื่อมสูญเกียรติยศเมื่อสิ้นรัชกาลนั้น มียศ–เสื่อมยศ ปรากฏจากการได้รับแต่งตั้งเป็นขุนสุนทรโวหาร และการตกจากสถานะกวีหลวงสู่สามัญชนในรัชกาลถัดมา สรรเสริญ–นินทา แสดงผ่านการได้รับการยกย่องเชิดชูจากพระมหากษัตริย์และราชสำนัก ตลอดจนการเผชิญคำครหาหลังบวชเป็นพระภิกษุแต่ยังคงแต่งนิราศ สุข–ทุกข์ สะท้อนผ่านความปีติเมื่อได้รับพระเมตตาจากพระมหากษัตริย์และความทุกข์โศกจากการสูญเสียที่พึ่งพิงและการพลัดพราก นิราศภูเขาทองมิได้เป็นเพียงวรรณกรรมพรรณนาเส้นทาง หากยังสะท้อน สัจธรรมทางพุทธศาสนา โดยเฉพาะ “โลกธรรม 8” ที่สุนทรภู่ถ่ายทอดจากประสบการณ์ตรงของชีวิต การศึกษานี้ชี้ให้เห็นว่า สุนทรภู่มิได้ใช้โลกธรรม 8 เพียงเพื่อแสดงอารมณ์ส่วนตัว แต่ยังเจตนาสื่อสารหลักธรรมแก่ผู้อ่าน เพื่อให้ตระหนักถึงความไม่เที่ยงและการวางใจอย่างรู้เท่าทันในความเปลี่ยนแปลงของชีวิต ผลวิจัยจึงช่วยเสริมความเข้าใจเชิงลึกทั้งด้านวรรณคดีและด้านปรัชญาธรรม ทำให้นิราศภูเขาทองมีคุณค่าทั้งเชิงสุนทรียศาสตร์และเชิงศีลธรรม