ย้อนรอยพระราชบัญญัติลักษณะปกครองคณะสงฆ์ ร.ศ. 121 กับแนวคิดในการใช้เป็นเครื่องมือสร้างระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์

บทคัดย่อ

ภายหลังกฎพระสงฆ์ในสมัยรัชกาลที่ 1 รัฐ (กษัตริย์) สยามได้ตรากฎหมายเฉพาะเกี่ยวกับคณะสงฆ์ออกมาอีกหลายฉบับ แต่กฎหมายเหล่านี้ล้วนมุ่งเน้นไปที่การควบคุมการประพฤติผิดพระธรรมวินัยของพระภิกษุ สามเณร เป็นหลัก มิได้มีเนื้อหาเกี่ยวข้องกับการจัดโครงสร้างการปกครองคณะสงฆ์ จนกระทั่งในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 แห่งราชวงศ์จักรี ซึ่งเป็นยุคสมัยแห่งการปฏิรูปพระศาสนาครั้งสำคัญ จึงได้มีการตราพระราชบัญญัติลักษณะปกครองคณะสงฆ์ ร.ศ. 121 ขึ้นซึ่งเนื้อหาของกฎหมายฉบับนี้ มิได้เกี่ยวข้องกับรายละเอียดข้อปฏิบัติตามพระธรรมวินัยของพระสงฆ์ หากแต่เป็นเรื่องการจัดวางตำแหน่ง ตลอดจนอำนาจหน้าที่ในการปกครองสังฆมณฑลของพุทธศาสนาแบบไทยอย่างเป็นลำดับชั้น มีสายการบังคับบัญชาที่ชัดเจนดุจเดียวกับระบบราชการ

อาจกล่าวได้ว่า พระราชบัญญัติลักษณะปกครองคณะสงฆ์ ร.ศ. 121 เป็นกฎหมายที่บัญญัติถึงลักษณะการปกครองฝ่ายพุทธจักร ให้เป็นระเบียบแบบแผน (อย่างเป็นทางการ) ฉบับแรก ทั้งนี้ พระราชบัญญัติคณะสงฆ์ในยุคต่อมา ต่างก็มีเนื้อหาเกี่ยวกับเรื่องโครงสร้างการปกครองเป็นหลักเช่นเดียวกัน ส่วนกฎเกณฑ์ที่ใช้ควบคุมดูแลวัตรปฏิบัติของพระภิกษุ สามเณรให้เป็นไปโดยถูกต้องตามพระธรรมวินัย จะปรากฏอยู่ในรูปของกฎหมายลำดับรอง ที่ออกโดยอาศัยอำนาจจากพระราชบัญญัติดังกล่าว ซึ่งอาจตราขึ้นเป็นสังฆาณัติหรือคำสั่งของมหาเถรสมาคม ตามแต่ที่กำหนดไว้ในพระราชบัญญัติฉบับนั้น ๆ