เครื่องเขินเชียงใหม่

บทคัดย่อ

บทความเรื่อง “เครื่องเขินเชียงใหม่” มีวัตถุประสงค์ในการศึกษาคือ ๑) ประวัติศาสตร์เครื่องเขินเชียงใหม่ ๒) กระบวนการผลิตเครื่องเขินเชียงใหม่ ๓) การเปลี่ยนแปลงเครื่องเขินเชียงใหม่ และ ๔) การอนุรักษ์สืบทอดเครื่องเขิน เชียงใหม่ เครื่องเขิน คือเครื่องใช้สอยที่ทำขึ้นโดยวิธีการเฉพาะอย่าง ประกอบ ด้วยไม้ หรือไม้ไผ่ ทำเป็นเครื่องใช้สอยต่างๆ ตามความต้องการแล้วใช้กรรมวิธี ตกแต่งให้สวยงาม โดยใช้ยางรัก สีชาด มุก ทองคำเปลว เป็นวัตถุดิบสำคัญ ในการทำเครื่องเขิน ลวดลายของเครื่องเขินในเชียงใหม่ มีอยู่ด้วยกัน ๕ แบบ คือ เครื่องเขิน ลายขุด เครื่องเขินลายรดนํ้า เครื่องเขินรักสี เครื่องเขินประดับเปลือกไข่ เครื่องเขิน เขียนสี ประเภทลวดลาย นิยมทำเป็นลายประดิษฐ์ ลายเลียนแบบธรรมชาติ และเบ็ดเตล็ด การตกแต่งเครื่องเขิน มีเทคนิคต่างๆ ดังนี้ เทคนิคการขูดขีดฝังสี เทคนิครักลายทอง เทคนิครักสี เทคนิคเครื่องเขินประดับมุก เทคนิคลายเส้นนูน ปิดทองและฝังกระจก เทคนิคการติดเปลือกไข่ ส่วนประกอบสำคัญในการผลิตเครื่องเขินคือ “รัก” การลงรักเครื่องเขิน มีขั้นตอนต่างๆ ดังนี้ ๑) ขั้นเตรียมการ โดยมีสมุกเป็นวัสดุรองพื้นในงาน เครื่องเขิน สมุกมาจากสารต่างๆ มาผสมกับยางรัก ซึ่งจะทำให้เกิดการจับตัว มีความข้นเหนียว สามารถเกาะติดและทรงตัวได้เมื่อทาลงบนโครงผลิตภัณฑ์ รูปทรงต่างๆ ๒) ขั้นการทารัก ประกอบไปด้วย การทารักขั้นแรก การทารักขั้นกลาง และการทารักขั้นสุดท้าย กระบวนการผลิตรักเครื่องเขินซึ่งเป็นเอกลักษณ์สำคัญที่ทำให้เครื่องเขิน แตกต่างจากงานหัตถศิลป์อื่นๆ ชาวล้านนาเรียกว่า “นํ้าฮัก” ต้นรักที่นิยมเจาะ เอายางมากที่สุดคือ “ต้นรักใหญ่ หรือต้นฮักหลวง” การกรีดยางรักจะแบ่งเป็น ๓ ระยะ แต่ช่วงเดือนพฤศจิกายนถึงเดือนมกราคม จะได้ยางรักที่มีคุณภาพดีที่สุดคือยางรักจะมีความข้น เหนียว สะอาด เรียกว่า “ฮักนาย” เมื่อได้ยางรัก มาแล้วก็จะแบ่งเป็นประเภทต่างๆ ดังนี้ รักดิบ รักนํ้าเกลี้ยง รักสมุก รักเกลี่ย รักเช็ด รักใส ซึ่งรักแต่ละประเภทก็มีคุณลักษณะการใช้งานที่แตกต่างกันไป การผลิตเครื่องเขินเชียงใหม่ ได้ผ่านประวัติศาสตร์ความเป็นมา อย่างยาวนาน ปัจจัยที่ส่งผลให้เครื่องเขินเชียงใหม่สามารถดำรงอยู่ได้คือ กระบวนการปรับตัวให้สอดคล้องกับการเปลี่ยนแปลงของเศรษฐกิจและสังคม สิ่งที่ต้องอนุรักษ์คือการรักษารูปแบบกระบวนการผลิต รูปผลิตภัณฑ์เครื่องเขิน แบบโบราณ เพราะปัจจุบันเครื่องเขินถูกดัดแปลงตามความต้องการของ ผู้บริโภค ด้านแนวทางการส่งเสริมภาครัฐ เอกชน ภาคประชาสังคม ควรให้ สังคมตระหนักเห็นประโยชน์ของต้นรักใหญ่ซึ่งเป็นวัตถุดิบสำคัญในการผลิต เครื่องเขินที่ใกลสู้ญพันธุ์ ปัจจุบันชุมชนบ้านนันทาราม ตำบลหายยา อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ มีกระบวนการเสริมสร้างภูมิปัญญาท้องถิ่นให้เกิดความยั่งยืน โดยการก่อตั้งเป็นศูนย์การเรียนรู้ เพื่อถ่ายทอดองค์ความรู้แก่เยาวชน ผู้สนใจ และนักท่องเที่ยวได้ทดลองปฏิบัติ นับเป็นอีกวิธีการหนึ่งในการสร้างจิตสำนึก และเห็นคุณค่าประโยชน์ของการอนุรักษ์พันธุ์ต้นรักใหญ่ และศิลปะการผลิต เครื่องเขินสืบไป