การศึกษาภูมิปัญญาวัฒนธรรมการปลูกข้าวของกลุ่มชาติพันธุ์ขมุ กรณีศึกษาบ้านบนเขาแก่งเรียง ตำบลท่ากระดาน อำเภอศรีสวัสดิ์ จังหวัดกาญจนบุรี

บทคัดย่อ

การศึกษาภูมิปัญญาวัฒนธรรมการปลูกข้าวของกลุ่มชาติพันธุ์ขมุ กรณีศึกษาบ้านบนเขาแก่งเรียง ตำบลท่ากระดาน อำเภอศรีสวัสดิ์ จังหวัดกาญจนบุรี มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาวัฒนธรรมการปลูกข้าวของชาวขมุ บ้านบนเขาแก่งเรียง อำเภอศรีสวัสดิ์ จังหวัดกาญจนบุรี และเพื่อหาแนวทางการอนุรักษ์ สืบทอดประเพณีการปลูกข้าวของชาวขมุ บ้านบนเขาแก่งเรียง อำเภอศรีสวัสดิ์ จังหวัดกาญจนบุรี งานวิจัยดังกล่าวเป็นงานวิจัยเชิงคุณภาพ (Quality Research) ผู้วิจัยได้ทำการลงพื้นที่เก็บข้อมูลโดยการสัมภาษณ์เชิงลึก (In-depth Interview) ซึ่งเป็นการซักถามเจาะลึกรายบุคคล รวมทั้งได้ใช้รูปแบบการวิจัยแบบสุ่มตัวอย่างแบบลูกโซ่ (Snowball Sampling) เพื่อให้ได้ผู้ให้ข้อมูลสำคัญ (Key Informants) จำนวน 14 คน ซึ่งเป็นชาวขมุที่ปลูกข้าวไร่ ผู้สูงอายุในหมู่บ้าน นักวิชาการ และปราชญ์ชุมชนชาวขมุ ซึ่งอาศัยอยู่ในบ้านบนเขาแก่งเรียง ที่สามารถบอกเล่าถึงประเพณีการปลูกข้าวและรูปแบบพิธีกรรม ความเชื่อของชาวขมุที่ถือว่าเป็นประเพณีที่มีความสำคัญในการดำเนินชีวิตของชาวขมุเป็นอย่างดี ซึ่งผู้วิจัยพิจารณาข้อมูลที่ได้จากชาวบ้านในพื้นที่ที่ศึกษาสามารถให้ข้อมูลที่ต้องการศึกษาได้ รวมทั้งใช้เทคนิคการเก็บข้อมูลจากการสังเกต การสนทนากลุ่ม (Focus Group) ร่วมในงานวิจัยดังกล่าว

ผลการวิจัยพบว่า การปลูกข้าวของชาวขมุที่บ้านบนเขาแก่งเรียง จะเริ่มปลูกข้าวภายหลังพระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ โดยยึดการพยากรณ์ของพระโคที่ได้พยากรณ์ไว้เป็นหลักในการปลูกข้าวในแต่ละปี ซึ่งในปี 2562 ผลการเสี่ยงทายปรากฏว่า “พระโคได้กินข้าวพยากรณ์ว่า ธัญญาหาร ผลาหารจะบริบูรณ์ดี พระโคกินน้ำและหญ้า พยากรณ์ว่า น้ำท่าจะบริบูรณ์พอสมควร ธัญญาหาร ผลาหาร ภักษาหาร มังสาหาร จะอุดมสมบูรณ์ดี และในการเสี่ยงทายผ้านุ่งเสี่ยงทาย พระยาแรกนาหยิบเสี่ยงทายได้ผ้าห้าคืบ พยากรณ์ว่า น้ำสำหรับปีนี้จะมีปริมาณพอดี ข้าวกล้าในนาจะได้ผลบริบูรณ์ และผลาหาร มังสาหาร จะอุดมสมบูรณ์ดี” สำหรับระยะเวลาในการปลูกข้าวจนถึงเกี่ยวข้าวจะใช้เวลาประมาณ 5 - 6 เดือน หรือที่ชาวขมุบอกว่า “ปลูกวันแม่ เก็บวันพ่อ” ในปีนี้ชาวขมุได้กำหนดเริ่มการหยอดข้าวในเดือนมิถุนายนถึงกรกฎาคม 2562 และเริ่มเกี่ยวข้าวในช่วงเดือนพฤศจิกายน ถึงเดือนธันวาคม 2562 สำหรับขั้นตอนการปลูกข้าวของชาวขมุจะดำเนินการ 4 ขั้นตอนหลัก ประกอบด้วย 1) หยอดข้าวไร่ (จะมอนเฮ๊อะ) 2) รับท้องข้าว   3) ฟาดข้าว (ปุ๊เงาะ) และ 4) การเปิดยุ้งข้าว (เปิดจะโอ๊ะ) การปลูกข้าวของชาวขมุที่บ้านบนเขาแก่งเรียง ตำบลท่ากระดาน อำเภอศรีสวัสดิ์ จังหวัดกาญจนบุรี ปลูกข้าวเพื่อการบริโภคภายในครัวเรือนเท่านั้น ปัจจุบันการปลูกข้าวของชาวขมุที่บ้านบนเขาแก่งเรียงมีครัวเรือนที่ปลูกข้าวน้อยลงเนื่องจากไม่มีผู้สืบทอดและมีแนวคิดในการดำเนินชีวิตที่เปลี่ยนไปปัจจัยดังกล่าวส่งผลให้มีการลดขั้นตอนและประเพณีบางอย่างลง สำหรับแนวทางการอนุรักษ์สืบทอดประเพณีการปลูกข้าวของชาวขมุ บ้านบนเขาแก่งเรียง อำเภอศรีสวัสดิ์ จังหวัดกาญจนบุรี จากการลงพื้นที่พบว่า โรงเรียนบ้านบนเขาแก่งเรียงมีแนวทางการอนุรักษ์ประเพณีการปลูกข้าวของชาวขมุไว้ในหลักสูตรการเรียนการสอนของโรงเรียนโดยให้นักเรียนได้เรียนรู้ถึงวิธีการปลูกข้าวของชาวขมุ เพื่อให้ได้รับความรู้ความเข้าใจและมองเห็นถึงความสำคัญของการปลูกข้าวมากขึ้น รวมทั้งมีการเผยแพร่ความรู้การปลูกข้าวและดำเนินชีวิตของชาวขมุให้แก่เยาวชนที่เข้ามาเรียนรู้ในหมู่บ้าน โดยมีคุณปราณี บุญทอง ประธานชมรมบ้านบนเขาแก่งเรียง เป็นผู้ดูแลและถ่ายทอดความรู้แก่เยาวชนผู้สนใจ