อุปมานิทัศน์ : จากนามธรรมสู่รูปธรรมด้วยวิพากษ์วิธี

บทคัดย่อ

การวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) จัดทำฐานข้อมูลอุปมานิทัศน์ในพระไตรปิฎก 2) เพื่อจัดทำฐานข้อมูลวิเคราะห์อุปมานิทัศน์ในพระไตรปิฎกด้วยวิพากษ์วิธี และ 3) พัฒนารูปแบบการใช้อุปมานิทัศน์ในพระไตรปิฎกด้วยวิพากษ์วิธี ศึกษาข้อมูลอุปมาอุปไมยในคัมภีร์พระไตรปิฎก เป็นวิจัยเอกสารเป็นหลักและประกอบการสัมภาษณ์ผู้ทรงคุณวุฒิ 13 รูป/คน

ผลการศึกษาพบว่า

1. พระวินัยปิฎกกล่าวถึงอุปมาอุปไมยตัวอย่าง 18 แห่ง พระสุตตันตปิฎก กล่าวถึงอุปมาอุปไมยตัวอย่าง 66 แห่ง พระอภิธรรมปิฎกกล่าวถึงอุปมาอุปไมยตัวอย่าง 13 แห่ง


2. วิเคราะห์อุปมานิทัศน์ในพระวินัยปิฎก ส่วนมากเป็นลักษณะพระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรมข้อหนึ่ง ด้วยพระบัญญัติทั้งหลายมีอย่างต่าง ๆ ชื่อว่า ปัญญัตติหาระ วิเคราะห์อุปมานิทัศน์ในพระสุตตันตปิฎก ส่วนมากเป็นการพิจารณาคำถาม พิจารณาคำตอบ พิจารณาการกล่าวที่สมควรกับคำถามของพระสูตร พิจารณาอัสสาทะเป็นต้นของพระสูตร ชื่อว่า วิจยหาระ วิเคราะห์อุปมานิทัศน์ในพระอภิธรรมปิฎก ส่วนมากเป็นลักษณะตั้งเป็นคำถามขึ้นมา แล้วอธิบายตอบคำถามอย่างละเอียด ธรรมเหล่าใด ยังธรรมใดให้เกิด โดยเป็นปัจจัย โดยสืบต่อ
   กันมา ชื่อว่า ปริกขารหาระ


3. รูปแบบการใช้อุปมานิทัศน์ในพระไตรปิฎกด้วยวิพากษ์วิธี เป็นการใช้คำเชิงตรรกะ มีความรู้ในเรื่องของภาษา มีความรู้เรื่องคำและความหมายของคำศัพท์ มีความเข้าใจในหัวข้อหลักธรรมและความหมายของหลักธรรม ซึ่งตรงกับปฏิสัมภิทา 4 คือ ธรรมปฏิสัมภิทา ความเข้าใจในหลักธรรม อัตถปฏิสัมภิทาความเข้าใจในความหมายของหลักธรรม และความเข้าใจในภาษาซึ่งเป็นนิรุตติปฏิสัมภิทา รวมกับปฏิภาณปฏิสัมภิทาและปฏิสัมภิทา 3 ข้อข้างต้น ผสมผสานกับความรู้ในบริบททางสังคมเพื่อยกคำศัพท์ที่เป็นรูปธรรมให้เข้าใจอย่างสมเหตุสมผล