ขันติกับการบรรลุธรรมในพระพุทธศาสนาเถรวาทและมหายาน

บทคัดย่อ

          การวิจัยนี้มีแนวทางวิจัยเชิงคุณภาพ โดยอาศัยข้อมูลจากพระไตรปิฎกฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย คัมภีร์มหายานคัมภีร์มหายาน และงานวิชาการที่เกี่ยวข้อง เพื่อศึกษาความหมาย คุณลักษณะ ประเภท คุณค่า บทบาทและความสัมพันธ์ของขันติกับการบรรลุธรรมในพระพุทธศาสนาเถรวาทและมหายาน ผลวิจัยพบว่า ขันติและกษานติเป็นความอดทนพิเศษแบบอริยะ ไม่ใช่แบบสามัญ (โดยขันติมีความหมายลึกซึ้งกว่ากษานติ) เป็นของผู้มีสัมมาทิฏฐิและศีลตามพระพุทธธรรมวินัย ในเถรวาท ขันติแบ่งเป็นอธิวาสนขันติ (คุ้มครองศีล) และตีติกขาขันติ (ประหารกิเลส) อธิวาสนขันติที่ผ่านธรรมส่วนสุดรอบ 4 ประการ จะพัฒนาเป็นตีติกขาขันติได้ ขันติแบบอริยะเป็นส่วนของมรรค (ปฏิสัมภิทามรรค) และเชื่อมบารมีกับมรรค ผลของอธิวาสนขันติส่งถึงสวรรค์และพรหม ขณะที่ผลของตีติกขาขันตินำสู่บรรลุอริยมรรคผล อธิวาสนขันติช่วยรักษาวินัยเคร่งครัด ส่งเสริมอธิศีล อธิจิต อธิปัญญา เพื่อบรรลุธรรม ขันติของพระโพธิสัตว์ในเถรวาทและมหายานคืออธิวาสนขันติ การเลือกเป็นอริยสาวก ปัจเจกพุทธเจ้า หรือสัมมาสัมพุทธเจ้า เป็นเสรีภาพตามทิฏฐิ เจตนา ปรารถนา ตั้งใจ และสังขาร ขันติแบบอริยะในวินัยที่เคร่งครัด เช่นคตปัจจาคตวัตร สามารถนำสู่บรรลุเป็นพระปัจเจกพุทธเจ้า โดยเชื่อมบุญเก่าที่เคยทำมา หรือส่งผลบรรลุอรหัตผลในสวรรค์ หรือเป็นขิปปาบุคคลบรรลุเบื้องหน้าพระพุทธเจ้า ขันติที่เข้มแข็งกลายเป็นขันติบารมี ขันติและวิริยะเป็นเครื่องมือจำเป็นในการบำเพ็ญบารมีของโพธิสัตว์ทั้งสองนิกาย ในมหายาน ขันติมี 3 ขั้น โฆษนุคากษานติ อนุโลมิกีกษานติ อนุตปัตติกธรรมกษานติสอดคล้องกับปริยัติ ปฏิบัติ ปฏิเวธในเถรวาท ช่วยให้โพธิสัตว์เข้าสู่และเลื่อนโพธิสัตวภูมิ ขันติแบบอริยะเป็นคุณธรรมสากล นำสู่บรรลุธรรมสูงสุด เมื่อถูกนำไปใช้ แม้เป้าหมายต่าง (โพธิญาณ vs วิปัสสนาญาณ) แต่ใช้ขันติเป็นฐานก้าวข้ามอุปสรรค ขันติแบบอริยะแปรทุกข์เป็นปัญญา เป็นฐานดำรงสติเมื่อถูกทดสอบ สอนให้ยอมรับความจริง ไม่หนีความจริงแม้เผชิญทุกข์ นำสู่การเห็นสัทธรรมแท้จริง ช่วยให้เข้าใจทุกข์ ไม่ใช่แค่ทน แต่เปิดใจผ่านโยนิโสมนสิการ เห็นทุกข์เป็นธรรมดาโลก ช่วยจิตเติบโต ขันติแบบอริยะไม่มีในศาสนาอื่น เพราะมุ่งบรรลุธรรมหรือตรัสรู้ และเป็นเครื่องมือบูรณาการสรรพสิ่ง เพื่อผลลัพธ์ดีเลิศ