พัฒนาการคำสอนเรื่องวิปัสสนาญาณในพระพุทธศาสนา

บทคัดย่อ

บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาคำสอนเรื่องวิปัสสนาในสมัยพุทธกาล และเพื่อศึกษาพัฒนาการเรื่องวิปัสสนาในสมัยหลังพุทธกาล โดยใช้การศึกษาจากเอกสาร หนังสือและบทความที่เกี่ยวข้อง ผลการศึกษาพบว่า วิปัสสนาญาณที่มีมาแต่สมัยพุทธกาลมาจนถึงปัจจุบันโดยแบ่งเป็น 3 ยุค ดังนี้ วิปัสสนาญาณ ตามความหมายที่พระพุทธเจ้าตรัส หมายถึงตัว ญาณ ความรู้แจ้งในขันธ์โดยความเป็นไตรลักษณ์ มีความหมายถึงวิปัสสนาที่เกิดขึ้นเป็นความเห็นนามรูปโดยมีเป็นเหตุปัจจัยของกัน ปราศจากอัตตา ทรงใช้คำว่า ยถาภูตญาณทัสสนะ ผู้เห็นแจ้งเช่นนั้นต้องคอยระวังพากเพียรปฏิบัติต่อไปเพื่อให้เกิดวิปัสสนาญาณที่แก่กล้า ซึ่งเป็นระดับสูงที่เรียกว่า “นิพพิทา” “วิราคะ” จนกระทั่งเกิดการรู้แจ้งแทงตลอดคือการบรรลุธรรมวิปัสสนาญาณ ในความหมายของพระสังคีติกาจารย์หลังการปรินิพพานของพระพุทธเจ้าได้จัดรวบรวมเป็นหมวดหมู่แนวอธิบายโดยเพิ่มคำอธิบายลักษณะของวิปัสสนาญาณ 40 แบบ ตามที่พระสารีบุตรอธิบายไว้ในคัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรค และต่อมาพระพุทธโฆสาจารย์ เป็นการจัดระบบความรู้แจ้งขันธ์ 5 โดยไตรลักษณ์เชื่อมโยงกับวิสุทธิ 7 ประการ จึงเกิดเป็นวิปัสสนาญาณ 9 และ วิปัสสนาญาณ 16 เพื่อให้เห็นกระบวนการเกิดขึ้นอย่างละเอียดของวิปัสสนาญาณ รวมทั้งเป็นการพัฒนาวิปัสสนาญาณบนฐานของไตรสิกขา และพระพุทธโฆสาจารย์ได้สร้างมาตรฐานการตรวจสอบการปฏิบัติวิปัสสนาสอดคล้องกับการบรรลุธรรมขึ้นมาโดย ปัจจเวกขณญาณ เพื่อการตรวจสอบการบรรลุธรรมได้ด้วยด้วยตนเอง