การสื่อสารและสัมพันธบททางศิลปะ: กรณีศึกษาผลงานของถวัลย์ ดัชนี และตั้ม MAMAFAKA

บทคัดย่อ

           งานวิจัยชิ้นนี้ศึกษาการสื่อสารและสัมพันธบทของรูปแบบและเนื้อหาของตัวบทปลายทางที่สร้างสรรค์มาจากผลงานศิลปะของ ถวัลย์ ดัชนี ในฐานะศิลปะชั้นสูง และผลงานศิลปะของ ตั้ม MAMAFAKA ในฐานะศิลปะประชานิยม รวมทั้งปัจจัยที่มีผลต่อสัมพันธบทดังกล่าว พร้อมทั้งวิเคราะห์เปรียบเทียบทั้ง 2 กรณี งานวิจัยชิ้นนี้ใช้ระเบียบวิธีวิจัยเชิงคุณภาพ โดยใช้วิธีการวิเคราะห์เอกสาร การวิเคราะห์ตัวบท การเก็บข้อมูลภาคสนาม และการสัมภาษณ์ผู้ให้ข้อมูลหลัก ซึ่งหมายรวมถึงผู้ผลิตและผู้รับสาร ผ่านแนวคิดสัมพันธบทและการผลิตซ้ำ
            ผลการวิจัยพบว่า ตัวบทปลายทางแบ่งออกได้เป็น 3 แบบ คือ ตัวบทปลายทางแบบเลียนแบบ ตัวบทปลายทางแบบขยายความ/ตัดทอน และตัวบทปลายทางแบบดัดแปลง สัมพันธบทขยายจำนวนผู้รับสารให้มากขึ้น ก่อให้เกิดประชาธิปไตยทางวัฒนธรรมในระดับหนึ่ง สำหรับปัจจัยที่มีผลต่อสัมพันธบท ได้แก่ ภูมิหลังของผู้ผลิต การเคารพในต้นฉบับ ลิขสิทธิ์ เป้าหมายในการผลิตซ้ำ คุณลักษณะของสื่อ และผู้รับสาร
            จากการเปรียบเทียบกรณีศึกษาพบความเหมือน คือ ผู้ผลิตมีความเคารพในตัวตนและ/หรือผลงานของศิลปิน ตัวบทปลายทางมีทั้งการนำเสนอตามตัวบทต้นทางทั้งหมดและแบบ metonymy สัมพันธบทเกิดขึ้นภายใต้ลิขสิทธิ์ เว้นแต่ตัวบทปลายทางแบบดัดแปลงบางชิ้น และมีการต่อสู้และต่อรองอยู่ทั้งในพื้นที่ของวัฒนธรรมชั้นสูงและวัฒนธรรมประชานิยม
             การศึกษาพบความแตกต่าง คือ งานศิลปะของ ถวัลย์ ดัชนี เป็นตัวบทต้นทางที่เลียนแบบได้ยาก ในการถ่ายโยงรูปแบบและเนื้อหามักมีความเคร่งครัด ตัวบทปลายทางแบบเลียนแบบมีมูลค่าสูง ขณะที่ยิ่งตัวบทปลายทางห่างไกลจากตัวบทต้นทางมากเท่าไร ยิ่งส่งผลให้ตัวตนของศิลปินลดลงมากเท่านั้น นอกจากนั้น ยังมีลักษณะเชิงพาณิชย์น้อย และเป็นตัวบทแบบปิด ขณะที่งานของ ตั้ม MAMAFAKA เป็นตัวบทต้นทางที่เลียนแบบง่าย การถ่ายโยงรูปแบบและเนื้อหาไม่มีความเคร่งครัดมากนัก ตัวบทปลายทางแบบดัดแปลงมีมูลค่าสูง ตัวบทปลายทางรักษาความเป็นตัวตนของศิลปินได้ดี ผลิตขึ้นเพื่อการพาณิชย์อย่างเปิดเผย และเป็นตัวบทแบบเปิด
             งานวิจัยนี้แสดงให้เห็นว่า การผลิตซ้ำเป็นวิธีการหนึ่งในการทำให้ตัวบทศิลปะมีชีวิตยืนยาว โดยหากผู้ผลิตเข้าใจและยอมรับในสัมพันธบท จะทำให้เกิดตัวบทปลายทางได้อย่างไม่รู้จบ และสามารถสร้างมูลค่าจากตัวบทได้อย่างต่อเนื่อง สอดรับกับแนวคิดศิลปะส่องทางให้กัน ทั้งนี้ ในการผลิตซ้ำนั้นจะเห็นการต่อรองระหว่างการพยายามรักษาอำนาจของตัวบทต้นทาง และการสร้างความแท้ลวง (pseudo-authenticity) ของตัวบทปลายทางเสมอ