การออกแบบสื่อวัตถุุและสารอย่างมีส่วนร่วมกับชุุมชน: กรณีศึกษาธุุงใยของชุุมชนลาวเวียง บ้านวังยายฉิม จังหวัดนครนายก

บทคัดย่อ

        งานวิจัยชิ้นนี้มีวัตถุประสงค์ (1) เพื่อศึกษากระบวนการออกแบบสื่อธุงใย ในฐานะสินค้าเชิงวัฒนธรรมอย่างมีส่วนร่วมของชุมชน และ (2) เพื่อศึกษา
กระบวนการออกแบบสารเพื่อสื่อสารความเชื่อของชุมชนผ่านสื่อธุงใยในฐานะสินค้าเชิงวัฒนธรรมอย่างมีส่วนร่วมของชุมชน

        ในด้านวิธีวิทยา ใช้ระเบียบวิธีวิจัยเชิงคุณภาพ (qualitative research) ทำการเก็บรวบรวมข้อมูลในชุมชนที่มีการผลิตธุงใย ซึ่งเป็นสื่อวัตถุของชุมชนลาวเวียงบ้านวังยายฉิม ตำบลหินตั้ง อำเภอเมือง จังหวัดนครนายก ตั้งแต่เดือนสิงหาคม จนถึงเดือนธันวาคม พ.ศ. 2566 โดยใช้วิธีการสุ่มตัวอย่างแบบเฉพาะเจาะจง (purposive sampling) วิธีการเก็บรวบรวมข้อมูลประกอบด้วยการสัมภาษณ์เจาะลึก (in-depth interview) การสนทนากลุ่ม (focus group) และการสังเกตแบบมีส่วนร่วม (participant observation) ในกระบวนการผลิตสื่อธุงใย และสาร 6 ขั้นตอน

        งานวิจัยชิ้นนี้แสดงให้เห็นถึงการปรับตัวของสื่อธุงใยซึ่งเป็นสื่อวัตถุในพิธีกรรม โดยคนในชุมชนซึ่งเป็นเจ้าของวัฒนธรรมเป็นผู้ตัดสินใจในการออกแบบสื่อธุงใยและสารที่ต้องการรื้อฟื้นความหมายความศักดิ์สิทธิ์ในการช่วยปัดเป่าสิ่งไม่ดีที่สื่อธุงใยเคยมี และสื่อธุงใยยังเป็นพื้นที่ในการต่อรองอำนาจระหว่างคนในชุมชนซึ่งเป็นเจ้าของวัฒนธรรมและรัฐผ่านกลไกเครื่องมือของรัฐ ในด้านการมีส่วนร่วมในกระบวนการออกแบบสื่อธุงใยและสารเพื่อสื่อสารความเชื่อของชุมชนผ่านสื่อธุงใย พบว่า คนในชุมชน กลุ่มพัฒนาธุงใยชุมชนลาวเวียงบ้านวังยายฉิม เข้าไปมีส่วนร่วม ทั้งมิติการตัดสินใจ มิติการดำเนินงาน มิติการได้ใช้ประโยชน์ และมิติการประเมินผล

งานวิจัยชิ้นนี้แสดงให้เห็นถึงการปรับตัวของสื่อธุงใยซึ่งเป็นสื่อวัตถุในพิธีกรรม โดยคนในชุมชนซึ่งเป็นเจ้าของวัฒนธรรมเป็นผู้ตัดสินใจในการออกแบบสื่อธุงใยและสารที่ต้องการรื้อฟื้นความหมายความศักดิ์สิทธิ์ในการช่วยปัดเป่าสิ่งไม่ดีที่สื่อธุงใยเคยมี และสื่อธุงใยยังเป็นพื้นที่ในการต่อรองอำนาจระหว่างคนในชุมชนซึ่งเป็นเจ้าของวัฒนธรรมและรัฐผ่านกลไกเครื่องมือของรัฐ ในด้านการมีส่วนร่วมในกระบวนการออกแบบสื่อธุงใยและสารเพื่อสื่อสารความเชื่อของชุมชนผ่านสื่อธุงใย พบว่า คนในชุมชน กลุ่มพัฒนาธุงใยชุมชนลาวเวียงบ้านวังยายฉิม เข้าไปมีส่วนร่วม ทั้งมิติการตัดสินใจ มิติการดำเนินงาน มิติการได้ใช้ประโยชน์ และมิติการประเมินผล

        ผลการศึกษาพบว่า ในการออกแบบสื่อธุงใย แก่นสำคัญของสื่อธุงใยคือ การทำหน้าที่เป็นสื่อกลางกระชับความสัมพันธ์ของคนในชุมชนจากการเข้ามามีส่วนร่วมในกระบวนการผลิต นอกจากนี้ การออกแบบสื่อธุงใยยังออกแบบให้มีประโยชน์ใช้สอยในชีวิตประจำวันของปัจเจกบุคคล สอดคล้องกับวิถีของชาวบ้าน มีการลดรูปของธุงใยเป็นธุงใยจิ๋ว ให้อยู่ในฐานะของสัญญะแห่งความศักดิ์สิทธิ์ และเพิ่มความหมายด้านความศักดิ์สิทธิ์ โดยนำความเชื่อเรื่องสีมงคลมาผสมผสานกับความเชื่อของชุมชน ผ่านสีสันของวัตถุดิบอย่างด้ายและลูกปัด ความเชื่อเหล่านี้เน้นตอบสนองประโยชน์ระดับปัจเจก เช่น ด้านสุขภาพ ด้านความร่ำรวย และด้านความรักความสัมพันธ์ สื่อธุงใยยังมีลักษณะของศูนย์รวมความศักดิ์สิทธิ์ของชุมชนที่รวบรวมสัญศาสตร์ (semiotic integration) ต่างๆ และในระดับลึกลงไป สื่อธุงใยทำหน้าที่ช่วยปัจเจกบุคคลปรับตัวเข้ากับสภาพสังคมแห่งความเสี่ยง

        ในการออกแบบสารเพื่อสื่อความหมายของความศักดิ์สิทธิ์ พบวิธีการในการสื่อสารดังต่อไปนี้ (1) การออกแบบตราสินค้าที่มีสัญลักษณ์ความศักดิ์สิทธิ์ (2) การสร้างภาพนิมิต (simulacrum) ในการออกแบบตราสินค้าธุงใย (3) การใช้หลักความคล้ายคลึงกัน (resemblance) ในการตั้งชื่อตราสินค้า “ธุงใยมงคล” (4) การใช้หลักการนามนัย (metonymy) ในการออกแบบตราสินค้า เพื่อเชื่อมโยงธุงใยกับพุทธศาสนา (5) การใช้หลักการความคิดเชื่อมโยง (association) ระหว่างวัตถุกับตัวบุคคล เพื่อสื่อสารความหมายว่าสื่อธุงใยนั้นช่วยปัดเป่าสิ่งไม่ดีให้กับผู้ที่เป็นเจ้าของ (6) การรวบรวมสัญศาสตร์ (semiotic integration) ด้านความศักดิ์สิทธิ์ผ่านพื้นที่การสื่อสาร และ (7) การใช้เลขมงคลและสีมงคล