อัตลักษณ์ของกลุ่มเป็นกลไกสำคัญในการจำแนกประเภท (classifi-cation) อัตลักษณ์ที่แสดงออกผ่านทรงผมไปจนถึงเสื้อผ้าบ่งบอกว่าใครเป็น

พวกใคร ผมสั้นผมยาวต่างบ่งบอกบุคลิกภาพไปจนถึงอาชีพ การแต่งกายบ่งบอกคุณลักษณะของผู้คนที่แตกต่างออกไป ทั้งในระดับบุคคลไปจนถึงกลุ่มการจำแนกประเภทมีทั้งในระดับแนวนอนและแนวตั้ง การควบคุมความแตกต่างระหว่างกลุ่ม การควบคุมทางชนชั้น กฎหมาย ‘sumptuary law’ กำหนดว่าแต่ละชนชั้นต้องแต่งตัวอย่างไร การแต่งตัวเลียนแบบชนชั้นสูงกระทำไม่ได้ การแต่งกายจึงไม่ได้มีหนึ่งเดียว

กรอบความคิดเครื่องแบบที่มีแบบเดียวหรือ ‘uni+form’1 แสดงถึงวินัย ความเคร่งครัดและเข้มงวดในการควบคุมคนอื่นๆ และตัวเอง รูปแบบเดียวของเครื่องแบบแสดงศักดาในประมาณกลางศตวรรษที่สิบแปด เครื่องแบบเป็นเครื่องมือแบบหนึ่งในการควบคุมมนุษย์ โดยควบคุมทั้งในระดับภายนอกและภายใน ร่างกายและจิตใจ การควบคุมตัวตนภายในเป็นสิ่งที่มีความสำคัญมากจากสังคมโบราณจนถึงสภาวะสมัยใหม่ (modernity) เครื่องแบบสื่อสารกับคนอื่นๆ เพื่อบอกว่า ผู้สวมใส่เป็นใคร ผู้สวมใส่มีความสามารถในการควบคุมตนเองได้มากน้อยแค่ไหน ถ้าควบคุมตัวเองได้มากก็แสดงถึงความสามารถสูง การควบคุมตนเองได้กลายเป็นสิ่งที่ถูกยกย่อง

ใครที่ปฏิบัติไม่ได้ก็จะต้องถูกลงโทษ เพราะนั่นเท่ากับไปละเมิดกลไกอำนาจ ละเมิดกฎ ใครที่ต้องสวมเครื่องแบบแต่ปฏิบัติไม่ได้ถูกต้องย่อมทำให้อำนาจของเครื่องแบบถูกท้าทาย การไม่ใส่เครื่องแบบหรือสวมแต่ทำไม่ถูกต้องตามแบบแผนจึงกลายเป็นเรื่องของการบ่อนทำลายโครงสร้างอำนาจของเครื่องแบบ โครงสร้างอำนาจที่บ่งบอกว่าไร้ความสามารถในการปกครองเครื่องแบบที่ดูทรงอำนาจจึงกลับเต็มไปด้วยความเปราะบาง เครื่องแบบที่เปราะบางปกครองควบคุมร่างกายไปในที่ต่างๆ สังขารแห่งการเปลี่ยนแปลงของร่างกายยังต้องการความคงทน เครื่องแบบสร้างให้สังขารของร่างกายกลายเป็นสิ่งที่แข็งแกร่งและคงทน

ชุดเครื่องแบบของทหารและพระของสังคมยุโรปได้กลายมาเป็นต้นแบบสำคัญของเครื่องแบบต่างๆ ในสังคมสมัยใหม่ จากเครื่องแบบพระไปจนถึงทหารบ่งบอกถึงความสำคัญของเครื่องแบบต่อการจัดระเบียบร่างกาย เครื่องแบบ/วินัยกลายเป็นคำคู่กัน จากวิถีชีวิตไปจนถึงอาชีพล้วนแสดงความสำคัญของการแสดงอัตลักษณ์ผ่านเครื่องแบบ เช่น ชุดขาวของพยาบาล เป็นต้น นอกจากนั้นชุดกึ่งเครื่องแบบก็บ่งบอกถึงวิถีชีวิต เช่น ชุดซาฟารี เป็นต้น หนึ่งในหน้าที่ของเครื่องแบบของทหารโรมันมีไว้ข่มขวัญศัตรู เมื่อข่มขวัญศัตรูได้ก็เป็นการสร้างกำลังใจให้กับเหล่าทหารโรมัน เครื่องแต่งกายที่ทำจากหนังสัตว์และประดับประดาด้วยขนสัตว์ ขนนก บ่งบอกถึงความสามารถในการฆ่าหรือมีอำนาจเหนือสัตว์ร้าย ความยิ่งใหญ่ที่แสดงความเหนือกว่า เช่น สัตว์ร้าย เป็นต้น ชุดเครื่องแต่งกายของนักรบที่มาจากสัตว์จึงไม่ได้มีแค่การพรางตัว เครื่องประดับประดาเหล่านี้เป็นเครื่องหมายสำคัญของการทำสงคราม

เครื่องแบบทหารมีการตบแต่งประดับประดาด้วยลวดลายต่างๆ มาก เช่น พู่ห้อย เป็นต้น เครื่องแบบทหารในอดีตไม่ได้เรียบง่าย เครื่องแบบทหารไม่ได้หลุดพ้นจากค่านิยมแห่งช่วงเวลาที่เป็นพลังแห่งยุคสมัย เช่น บารอก (Baroque) ที่ต้องการเครื่องประดับตบแต่งให้ดูอลังการ เป็นต้น แฟชั่นของพลเรือนมีอิทธิพลต่อเครื่องแบบทหาร สงครามสามสิบปีเริ่มเปลี่ยนแปลงเครื่องแบบทหารไปสู่การสร้างเครื่องแบบตามความหมายของคำว่า ‘uni’ สีเขียวอันเป็นสีที่เกี่ยวข้องกับการล่าสัตว์กลายมาเป็นที่นิยมของทหารในปลายศตวรรษที่สิบแปด

การศึกษาของสังคมยุโรปเติบโตมาจากศาสนา พัฒนาการของชุดนักเรียนที่มาจากสถาบันศาสนา เครื่องแบบนักเรียนไม่ได้เป็นวิถีชีวิตที่ยอมรับเสมอกัน สังคมยุโรปบางแห่งก็ไม่ได้ติดอยู่กับเครื่องแบบ เช่น สแกนดิเนเวีย ฮังการี เนเธอร์แลนด์ แคนนาดา สหรัฐอเมริกา (ในช่วง Bill Clinton มีความพยายามที่จะให้ใช้เครื่องแบบนักเรียน) โดยทั่วๆ ไปชุดนักเรียนวิถีปฏิบัติในโรงเรียนของเหล่าผู้มีฐานะทางสังคมหรือพวกร่ำรวย สำหรับในอังกฤษเครื่องแบบนักเรียนพัฒนามาจากสถานศึกษาการกุศลหรือโรงเรียนเด็กกำพร้าและคนยากจน โรงเรียนเด็กยากจนกลายมาเป็นส่วนหนึ่งของกลไกรัฐในการดูแลบริหารจัดการคนจนในกฎหมาย Poor Law ในปลายศตวรรษที่สิบหกและต้นศตวรรษที่สิบเจ็ดเครื่องแบบนักเรียนที่เริ่มจากเด็กยากจนจึงต้องใช้งบให้น้อยที่สุด

เครื่องแบบที่เหมือนกันก็เหมาะสมกับวิถีชีวิตคนยากจน พร้อมๆ กันนั้นก็ช่วยทำให้เห็นได้ชัดเจนว่านักเรียนพวกนี้เป็นใคร เครื่องแบบเป็นกลไกสำคัญในการระบุตัวตนทางสังคม (social identification) เพื่อทำให้เกิดความแตกต่างไปจากคนอื่นๆ ในสังคมที่ผู้คนไม่ได้สวมเครื่องแบบ ในราวศตวรรษสิบแปดสีที่ใช้กับเครื่องแบบนักเรียนจะเป็นสีน้ำเงิน เพราะเป็นสีย้อมผ้าที่มีราคาถูก สังคม ฝรั่งเศสมีเครื่องแบบนักเรียนในราวทศวรรษที่ 1870 โดยมีเป้าหมายที่จะทำให้ทุกๆ คนอยู่ในระเบียบของเสรีประชาธิปไตยภายใต้โครงสร้างรัฐประชาชาติ (nation-state)

สำหรับที่อังกฤษเครื่องแบบนักเรียนจากโรงเรียนเด็กกำพร้ายากจนก็ได้กลายมาเป็นต้นแบบของเครื่องแบบ ภายใต้ระบบการผลิตแบบที่ละมากๆ (mass production) ของสังคมอุตสาหกรรมเครื่องแบบก็เหมาะสมกับกรอบความคิดแห่งยุคสมัยที่สะท้อนการผลิตแบบของโหล เด็กๆ ในโรงเรียนที่เต็มไปด้วยความวุ่นวายและความรุนแรงในชีวิตอันเป็นช่วงวัยกำลังโตนั้นทำให้พ่อแม่ชนชั้นสูงจำนวนหนึ่งไม่ต้องการส่งลูกๆ ไปโรงเรียน เครื่องแบบนักเรียนเป็นกลไกสำคัญในการจัดระเบียบและสร้างวินัยให้กับเหล่าเด็กๆ เครื่องแบบก็ไม่ได้แตกต่างไปจากการเล่นกีฬาที่ต่างบ่งบอกถึงการสร้างวินัยที่มีผลต่อร่างกายและจิตใจเครื่องแบบแพร่ขยายไปยังเหล่าอาณานิคมของจักรวรรดิยุโรป เจ้าอาณานิคมมอบวิถีชีวิตให้ผู้คนท้องถิ่นติดอยู่กับเครื่องแบบ สำหรับเจ้าอาณานิคมแล้วสังคมและผู้คนในอาณานิคมเต็มไปด้วยสภาวะไร้ระเบียบ ในความคิดของเจ้าอาณานิคมเครื่องแบบช่วยในการจัดระเบียบผู้คนในอาณานิคม สถานะที่ต่ำต้อยและไร้ซึ่งสำนึกแห่งความมีอารยะของผู้คนท้องถิ่นในอาณานิคมจะมีความเป็นอารยะมากขึ้นด้วยเครื่องแบบ

นับตั้งแต่เครื่องแบบนักเรียนไปจนถึงครุยปริญญาต่างบ่งบอกถึงสถานะของความพิเศษของผู้สวมใส่ การแต่งชุดครุยในการประกอบกิจกรรมต่างๆ เช่น กินข้าวในสถาบันการศึกษา เป็นต้น แสดงสถานะที่แตกต่างไปจากคนทั่วๆ ไป ชุดครุยบ่งบอกถึงความเป็นชุมชนนักวิชาการ ตลอดจนสถานะทางวิชาชีพที่แตกต่างไปจากคนอื่นๆ

เด็กๆ ผู้สวมใส่ต่างก็มีปฏิกิริยาแตกต่างกันไป บ้างก็ชอบ บ้างก็เกลียด เครื่องแบบบ่งบอกถึงอำนาจ ความนิยมและไม่นิยมในอำนาจก็เป็นสิ่งที่แปรผันไปตามบุคคล การหลงใหลในเครื่องแบบเป็นหนึ่งในหนทางที่ช่วยยกระดับ

ตัวตน จากเครื่องแบบจากทหารไปจนถึงหมอ พยาบาล ฯลฯ ไปจนถึงชุดสีกากีและเสื้อซาฟารี ทั้งหมดต่างบ่งบอกถึงสายสัมพันธ์เชิงอำนาจ

ธเนศ วงศ์ยานนาวา

บรรณาธิการ

หมายเหตุ: สำหรับผู้ที่สนใจบทความฉบับเต็มของวารสารสามารถติดต่อได้ที่ 02-613-2336 หรือสามารถซื้อได้ร้านหนังสือทั่วไป